„Ślachetne zdrowie ,/ Nikt się nie dowie,/ Jako smakujesz,/ Aż się zepsujesz” - pisał Jan Kochanowski.
Każdy z nas wie, jak bardzo ważne jest zdrowie, ale doceniamy je dopiero, gdy w naszym życiu pojawi się choroba. Zmusza nas ona do zmiany planów, pogarsza jakość naszego życia, a niekiedy nie pozwala normalnie funkcjonować. Wtedy właśnie szukamy pomocy u lekarza. Wierzymy, że uda nam się poznać przyczynę dolegliwości, które po zastosowaniu właściwej terapii szybko ustąpią. Zdarza się jednak, że pomimo trafnie postawionej diagnozy i przyjmowaniu przepisanych leków, terapia okazuję się nieskuteczna lub pacjent skarży się na wystąpienie niepożądanych objawów. W takiej sytuacji mamy do czynienia z problemami lekowymi.
Problem lekowy to każde niepożądane zdarzenie doświadczane przez pacjenta podczas terapii, które zakłóca lub może zakłócać pozytywny wynik leczenia.
Przyczyny problemów lekowych mogą być różne, najczęstsze to: niewłaściwe dawkowanie leków, wzajemne oddziaływanie na siebie leków, czyli interakcje lekowe, wpływ stanu chorobowego pacjenta oraz niewykonywanie przez pacjenta zaleceń lekarza.
Dwaj amerykańscy naukowcy Hepler i Strand stworzyli klasyfikację problemów lekowych, w której wskazali siedem podstawowych grup problemów obejmujących sytuacje, gdy:
Pacjent nie otrzymuje leku, mimo że istnieją wskazania do jego zastosowania. Z taką sytuacją spotykamy się najczęściej, gdy stan pacjenta ulega pogorszeniu i pacjent musi otrzymać nowy lek do leczenia nowej choroby lub pacjent wymaga podania dodatkowego leku w celu optymalizacji leczenia (np. w nadciśnieniu lub w cukrzycy).
Pacjent stosuje lek, którego nie potrzebuje. Czasami zdarza się, że pacjent niepotrzebnie przyjmuje kilka leków, ponieważ dla osiągnięcia celu terapeutycznego wystarczyłby tylko jeden lek. Częstym problemem jest także przyjmowanie tych samych substancji leczniczych, ale pod różnymi nazwami handlowymi. Zdublowanie leków często występuje, gdy pacjent korzysta z wizyt u kilku lekarzy, nie informując ich o zażywanych wcześniej lekach. Problem stosowania niepotrzebnego leku to także jego nadużywanie, w tym uzależnienie, nie tylko od substancji narkotycznych, ale także leków przepisanych na recepcie i tych dostępnych bez recepty. Niestety, problem związany z uzależnieniem od substancji leczniczych jest coraz bardziej zauważalny.
Pacjent zażywa nieodpowiedni lek (np. lek jest nieprawidłowo dobrany, lek jest przeciwwskazany dla pacjenta, pacjent otrzymuje niewłaściwą postać leku, u pacjenta występuje oporność na lek lub istnieje lek skuteczniejszy). Jeżeli zastosowana farmakoterapia nie przyniosła oczekiwanego efektu możemy podejrzewać, że zastosowano niewłaściwy lek.
Pacjent zażywa zbyt małą dawkę właściwego leku (np. złe dawkowanie leku, nieprawidłowa częstość przyjmowania leku, zbyt krótki czas leczenia). Zdarza się, że sam pacjent obniża sobie dawkę leku, żeby jak twierdzi „niepotrzebnie się nie truć”. Częstą przyczyną wystąpienia problemu lekowego obserwowaną przez farmaceutów jest skracanie czasu leczenia przez samego pacjenta. Tak często dzieje się w przypadku zażywania antybiotyków, gdy pacjent poczuję się lepiej, sam odstawia lek. Czasami zdarza się, że pacjent zapomni wziąć lek o odpowiedniej porze, co może oddziaływać negatywnie na skuteczność terapii.
Pacjent zażywa zbyt dużą dawkę właściwego leku. Problem związany z przyjmowaniem za dużych dawek substancji leczniczych dotyczy szczególnie osób starszych oraz pacjentów z niewydolnością nerek. Nerki są niezbędne do usunięcia leku z organizmu, ponieważ u tych osób czynność tego narządu jest osłabiona, dochodzić może do kumulacji leku w organizmie i wystąpienia objawów toksycznych. Zbyt duże stężenie leku we krwi może też wystąpić w przypadku interakcji leku z pożywieniem, przykładem jest popijanie sokiem grejpfrutowym niektórych leków, tj. obniżających ciśnienie krwi czy redukujących poziom cholesterolu.
Pacjent skarży się na działania niepożądane (przyczyną może być reakcja uczuleniowa, niewłaściwe podawanie leku, interakcje lekowe, dawka zwiększana lub zmniejszana zbyt szybko, niewłaściwe dawkowanie). Interakcje pomiędzy jednocześnie stosowanymi lekami są jedną z głównych przyczyn wystąpienia problemów lekowych. Im więcej leków przyjmuje pacjent tym większe ryzyko ich wystąpienia. Poza tym interakcje te dotyczą nie tylko leków na receptę, ale też tych dostępnych bez recepty, suplementów diety czy środków specjalnego przeznaczenia żywieniowego. Dlatego bardzo ważne jest informowanie lekarza o wszystkich dodatkowych lekach czy suplementach jakie pacjent sam sobie „dokupuje” w aptece. Tym bardziej, że w ostatnich latach farmaceuci zauważają rosnącą tendencję, nas Polaków, do samoleczenia. Pomocny w wykryciu interakcji lekowych może okazać się aptekarz, który zauważy, że wśród wykupywanych przez pacjenta medykamentów mogą one zaistnieć.
Pacjent nie zażywa leku prawidłowo. Podstawowym warunkiem skutecznej farmakoterapii jest zdyscyplinowanie pacjenta, tzn. zażywanie przez niego zaordynowanego leku we właściwej dawce, o odpowiedniej porze i przez określony czas. Przestrzeganie zaleceń lekarskich jest kluczowe dla powodzenia terapii. Często już na etapie realizacji recepty w aptece, farmaceuta spotyka się z negowaniem przez pacjenta zaleceń lekarskich. Na przykład pacjent sam wybiera sobie lek, który będzie zażywał, a z tego, który jego zdaniem mu nie pomoże, rezygnuje. Nierzadko obserwuje się samowolne zmniejszanie przez pacjenta dawki leku lub opuszczanie kolejnych dawek. Może to doprowadzić do niepotrzebnej zmiany skutecznego leku na inny. Natomiast chęć uzupełnienia pominiętej dawki i przyjęcie 2 lub więcej dawek naraz może doprowadzić do wystąpienia działań niepożądanych czy nawet toksycznych. Przyczyny takich zachowań pacjentów bywają różne. Mogą to być: obawa przed skutkami ubocznymi leków, złe doświadczenia pacjenta z poprzednich terapii czy nawet przekonania kulturowe. Bardzo często zdarza się, że pacjent po wizycie w gabinecie lekarskim nie wie, jak dobrze stosować leki, ponieważ nie dostał od lekarza wystarczającej informacji co do ich zażywania lub po prostu nie do końca zrozumiał zalecenia lekarskie. Wielu pacjentom, i to nie tylko tym najstarszym, zdarza się, że po wyjściu z gabinetu automatycznie zapominają o wszelkich zaleceniach i jeśli jeszcze nie dostali od lekarza notatki jak zażywać lekarstwa lub jest ona nieczytelna, pojawia się problem. Wstydzą się wrócić do gabinetu i poprosić o informacje. Niestety, bardzo często przyczyną niesubordynacji pacjenta jest brak środków finansowych na zakup potrzebnych leków. Zdarza się, że pacjent przy okienku w aptece musi wybierać, które leki wykupić, a z których zrezygnować, co w oczywisty sposób zmniejsza szanse na powodzenie terapii.
We współczesnym świecie mamy dostępnych wiele nowoczesnych substancji leczniczych, coraz więcej chorób jesteśmy w stanie wyleczyć. Paradoksalne jest to, że leki te, zamiast pomóc, mogą nam szkodzić, a przyczyną tego często nie jest sam lek, tylko nieprawidłowe jego stosowanie. Wielu takich sytuacji można uniknąć poprzez poprawę komunikacji na linii pacjent-lekarz-farmaceuta. Zadaniem lekarza nie jest tylko postawienie diagnozy i wypisanie recepty, ale też wytłumaczenie pacjentowi jak prawidłowo leki zażywać. Natomiast zadaniem farmaceuty nie jest tylko „sprzedaż” leków, ale także udzielenie informacji o lekach, o odpowiednim ich zażywaniu czy wskazanie możliwości wystąpienia interakcji. Jeżeli lekarz i farmaceuta swoimi kompetencjami oraz uwagą zasłużą na zaufanie, to pacjent będzie starał się dostosować do ich zaleceń, co znacznie zwiększy szansę na powodzenie terapii.
Piśmiennictwo:
„Podstawy Opieki farmaceutycznej w teorii i praktyce aptecznej” Jerzy Łazowski; Warszawa 2005
„Rola farmaceuty w wykrywaniu i rozwiązywaniu problemów lekowych wśród pacjentów ambulatoryjnych” A. Skowron, J. Dymek; Zdrowie Publiczne i Zarządzanie 2013:11(1):44-58
„Dokumentowanie opieki farmacetycznej z wykorzystywaniem bazy FONTiC” Farm Pol,2010, 66(6):393-402